Σκέψεις για τους Τρεις Ιεράρχες

Του Δημητρίου Μπαλτατζή Δρ. Φ. και θεολόγου

Χωρίς αμφιβολία η εποχή μας έχει πολλά κοινά, με αυτή των Τριών Ιεραρχών. Πόλεμοι, βίαιες συγκρούσεις, κοινωνικά αδιέξοδα, άλυτα οικονομικά προβλήματα, εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, κοινωνικές διακρίσεις, θρησκευτικές διαμάχες, εξεγέρσεις κλπ. Το μήνυμα των Τριών Πατέρων της Εκκλησίας μας πάντα επίκαιρο και επαναστατικό, έρχεται να μας θυμίσει τη χριστιανική αυθεντικότητα, να προτείνει λύσεις και να δώσει κατευθύνσεις, που γεμίζουν ελπίδα και απελευθερώνουν. Οι Τρεις Ιεράρχες υπήρξαν ολοκληρωμένες προσωπικότητες που δεν διακρίθηκαν μόνο σ’ έναν τομέα αλλά παντού. Όλοι τους χαρακτηρίζονταν για τη θεολογική αλλά και την ευρύτερη επιστημονική τους συγκρότηση, τη ριζοσπαστική κοινωνική τους παρουσία, την ανοικτότητα του πνεύματος και την κριτική στάση τους απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία.
Οι Τρεις Ιεράρχες τάραξαν τα νερά της εποχής τους και άφησαν παρακαταθήκες με αιώνια αξία.

Θλίβεται κανείς όταν βλέπει την αναγνώριση του επιστημονικού τους έργου σε παγκόσμια κλίμακα από τη μια μεριά και από την άλλη, την άγνοια ή ακόμα και την απαξίωση που υπάρχει γι’ αυτούς στην πατρίδα μας. Λίγα μόλις χρόνια μετά το θάνατό τους τα κείμενά τους μεταφράζονται στα Λατινικά και με την πάροδο του χρόνου σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στη Δύση αλλά και παγκοσμίως δεν είναι λίγοι οι ερευνητές από το χώρο της Ιατρικής, της Κοινωνιολογίας, των Πολιτικών Επιστημών, της Παιδαγωγικής, της Φιλοσοφίας, της Θεολογίας και της Ψυχολογίας που μελέτησαν το έργο των Πατέρων της Εκκλησίας τονίζοντας την αξία του. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η επίδραση του συγγραφικού του έργου στους Ευρωπαίους επιστήμονες κυρίως των ανθρωπιστικών σπουδών από την εποχή της Αναγεννήσεως μέχρι σήμερα.

Τους τρεις Ιεράρχες τιμά σήμερα η Εκκλησία μας: τόν μέγαν ιεροφάντορα Βασίλειον, τον θείον και θεορρήμονα Γρηγόριον και Ιωάννην τον χρυσούν την γλώτταν, και μας καλεί να «σκιρτήσωμεν αγαλλόμενοι εν τη πανδήμω πανηγύρει των διδασκάλων ημών».

Ιδιαίτερα τους τιμά και ο εκπαιδευτικός κόσμος, γιατί η κοινή εορτή τους έχει καθιερωθεί ως εορτή παιδείας και γραμμάτων. Οι Τρείς Ιεράρχες έζησαν σε μια εποχή με δυσκολα προβλήματα: εκκλησιαστικά, κοινωνικά, παιδευτικά.

Η Εκκλησία μετά από αγώνες πού κράτησαν τρεις περίπου αιώνες, βγήκε νικήτρια. Το Διάταγμα των Μεδιολάνων έθεσε τέρμα στους διωγμούς και τα βασανιστήρια των Χριστιανών. Η Εκκλησία όμως είχε να παλέψει τώρα με ιδέες και κακοδοξίες πού απειλούσαν να νοθεύσουν το ορθόδοξο δόγμα της. Πρωταγωνιστές σ΄ αυτόν τον αγώνα αναδείχτηκαν οι τρεις μεγάλοι αυτοί Πατέρες, οι οποίοι με τη ζωή και το έργο τους, ξεκαθάρισαν τις χριστιανικές αλήθειες από ψευδολογίες και πλάνες, οργάνωσαν τη ζωή της Εκκλησίας και έκαναν το Χριστιανισμό πράξη. Η Εκκλησία μας στις μέρες τους λαμπρύνθηκε, έφτασε σε ύψη πνευματικής καρποφορίας και δίκαια ο αιώνας της ακμής τους ονομάστηκε «χρυσός αιώνας της Ορθοδοξίας».

Η ζωή και το έργο τους αποτελεί έναν ύμνο δοξαστικό στο Θεό. Ό,τι έπραξαν δεν το έκαναν για δική τους προβολή. «Δόξα τω Θεώ πάντων ένεκεν», ήταν τα τελευταία λόγια του Χρυσοστόμου, καθώς βάδιζε το δρόμο της εξορίας.

Η φιλομάθεια, η δίψα για μόρφωση και η επίδοση στις σπουδές τους ήταν τα γνωρίσματα των Τριών Ιεραρχών, τον καιρό πού ήταν φοιτητές. Για το Βασίλειο έλεγαν πως, όντας ακόμη σπουδαστής, γνώριζε περισσότερα από τους καθηγητές του, ενώ στο Γρηγόριο πρότειναν καθηγητική έδρα στην περίφημη τότε Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών, από την οποία δίδαξε για ένα χρόνο. Αλλά και τον Χρυσόστομο ο δάσκαλός του Λιβάνιος τον προόριζε για διαδοχό του στη Ρητορική Σχολή.
Αργότερα όταν χειροτονούνται κληρικοί διακρίνονται για την υποδειγματική άσκηση των ποιμαντικών τους καθηκόντων αλλά και για τους αγώνες τους για την εδραίωση και διάδοση της χριστιανικής πίστης.

Γνωστά είναι: το θάρρος και η αλύγιστη πίστη του Βασιλείου μπροστά στις απειλές του αρειανού Μόδεστου. η παραίτηση του Γρηγορίου από τον πατριαρχικό θρόνο της Κων/πολης για την ειρήνη και την ησυχία της Εκκλησίας αλλά και το ανυποχώρητο του Χρυσοστόμου στις δολοπλοκίες και τις πιέσεις της αυτοκράτειρας Ευδοξίας.

Δεύτερο γνώρισμα της εκκλησιαστικής ποιμαντικής διακονίας των τριών Ιεραρχών είναι η πλούσια φιλανθρωπική και κοινωνική τους δράση, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στα πολλά φιλανθρωπικά ιδρύματα και στην περίθαλψη των θυμάτων της κοινωνικής αδικίας αλλά εκτείνεται και στους αγώνες τους για την διάδοση των κοινωνικών αρετών: της αδελφότητας, της δικαιοσύνης και της ισοτιμίας.

Σε επίπεδο διδασκαλίας, οι τρεις Πατέρες πέτυχαν όχι μονο να θεμελιώσουν και να πραγματοποιήσουν τη σύνθεση Ελληνισμού και Χριστιανισμού, αλλά και να προφυλάξουν αυτή την ένωση, από μονοφυσιτικές ακρότητες, πού ήθελαν την απορρόφηση του ανθρώπινου στοιχείου από το θεικό ή από νεστοριανικές διαιρέσεις πού ήθελαν ξεχωριστές και διαιρεμένες τη θεία από την ανθρώπινη υπόσταση του ενανθρωπήσαντος Υιού του Θεού.

Σε μας σήμερα είναι εύκολη η γνωριμία με το αξιόλογο και πλούσιο συγγραφικό τους έργο - το οποίο διακρίνεται από τη βαθια θεολογική γνώση την εκλεκτή ποιότητα του περιεχομένου, τον πλούτο των ιδεών και των συναισθημάτων, την γλαφυρότητα της γλώσσας και την τελειότητα της μορφής. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, από τον όγκο των προβλημάτων του ανθρώπου εξέλεξαν τα ανώτερα και αυτά επεδίωξαν να λύσουν.

Οι Τρεις Ιεράρχες αναγνωρίστηκαν δια μέσου των αιώνων ανυπέρβλητα υποδείγματα Ελληνο - χριστιανικής αγωγής, όχι μόνο γιατί κατείχαν την χριστιανική και ελληνική σοφία αλλά γιατί η ζωή τους ήταν οδηγός της θεωρίας και η θεωρία επισφράγιση του βίου τους.

Συμφωνία λοιπόν έργων και λόγων, σοφίας και αρετής διακρίνει το παιδαγωγικό ήθος των Τριών Ιεραρχών. Αν και όλη τους τη ζωή έζησαν ασκητικά, ο ορθόδοξος μυστικισμός τους συγκεντρώνεται σε μία βούληση για ζωή, η οποία τελικά γίνεται δύναμη προς ανακαίνιση του κόσμου. Δεν αγνόησαν την πλούσια ελληνική παιδαγωγική «παραίνεση». Αναγνώρισαν την μορφωτική αξία των γραμμάτων, στηρίχτηκαν σ΄ αυτήν αλλά προχώρησαν ακόμη παραπέρα. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι με τη βοήθεια μόνο της λογικής μπόρεσαν να ξεχωρίσουν τον άνθρωπο από τα άλλα δημιουργήματα του Θεού, συνέλαβαν την ιδέα του καλού καγαθού πολίτη και επεδίωξαν την τελείωση και την καλλιέργεια του νου, της διάνοιας του ανθρώπου.

Ο Χριστιανισμός όμως προχώρησε παραπέρα. ΄Εθεσε το νου κάτω από την αρετή της αγάπης την οποία θεώρησε ως πρώτη αρετή. Την Αγάπη όπως την ορίζει ο Απόστολος Παύλος στην Προς Κορινθίους επιστολή, την οποία μπορούν να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και η οποία εκτείνεται και αγκαλιάζει και τον εχθρό μας.

Ο ανθρωπισμός των τριών Ιεραρχών δίνει ένα σαφές και συγκεκριμένο μορφωτικό ιδεώδες: τη θέωση, την ένωση δηλαδή με το Θεό, την ομοίωσή του ανθρωπου με το Δημιουργό του πού αποτελεί και τον προορισμό του στη επίγεια ζωή.

Ο Γρηγόριος λέγει «θέλεις Θεός γενέσθαι, συν αγγέλοις χορεύων» , παρουσιάζοντας μπροστά μας τον προορισμό της υπαρξής μας. Ως ειδικότερη επιδίωξη της αγωγής θεωρεί ο Μέγας Βασίλειος την πνευματική πρόοδο του ανθρώπου και την απόκτηση των τεσσάρων βασικών αρετών: της σοφίας, της σωφροσύνης, της ανδρείας και της δικαιοσύνης. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει ότι πρέπει να «φυτευθούν» στο αναπτυσσόμενο παιδί οι ιδιότητες του Θεού, δηλαδή η αγαθότης, το αόργητον, το ευεργετικόν, το φιλοσοφικόν» ώστε να διαπλασθει σε τέλειο χριστιανό.

Ο Μέγας Βασίλειος τονίζει ότι πρωτίστως πρέπει να φροντίζουμε για την επιμέλεια και την κάθαρση της ψυχής. Αυτή είναι, λέει, η αληθινή παιδεία: Η επιμέλεια, η θεραπεία και η καλλιέργεια της ψυχής. Την παιδεία πού αποβλέπει στην χριστιανική ζωή και τον εξαγνισμό του ανθρώπου οι Τρεις Ιεράρχες ονομάζουν τέχνη τεχνών και «παρ΄ ημίν αγαθόν το πρωτον». Για μια τέτοια παιδεία εργάστηκαν «ζέοντες τω πνευματι» με τόση σοφία και γνώση, ώστε να παρουσιάζονται στον έκπληκτο σήμερα μελετητή ως θεμελιωτές μιας χριστιανικής παιδαγωγικής με αιώνιο κύρος.

Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από μια συνεχή εξέλιξη της τεχνολογίας και μια ταχύτατη αύξηση των επιστημονικών γνώσεων, οι οποίες μάλιστα γίνονται ολοένα και πιό εύκολα προσιτές στους πολλούς.

Τα κοινωνικά ωστόσο προβλήματα παραμένουν έντονα, με τα δύο τρίτα της γης να υποσιτίζονται και τη μάστιγα του πολέμου να χτυπά ακόμη και τους λεγόμενους ισχυρούς της γης. Ο άνθρωπος αρχίζει να νιώθει έντονα το αίσθημα μιας γενικής ανασφάλειας χωρίς να μπορεί πάντα να προσδιορίσει από πού προέρχεται αυτό.

Στην επίλυση αυτών αλλά και άλλων πολλών και πολύπλοκων προβλημάτων του σημερινού ανθρώπου πιστεύουμε ότι η παιδεία μπορεί να παίξει ένα σημαντικό ρόλο. Μια παιδεία προσανατολισμένη προς την εξ αποκαλύψεως αλήθεια του Χριστιανισμού. Μια παιδεία πού θα σέβεται τον άνθρωπο και θα τον βοηθά να ξεπερνά τον εαυτό του και να πορεύεται προς την τελείωση, τη θέωση.

       Η αγάπη, λέει ένας άγιος της Εκκλησίας μας, είναι πιο γλυκιά και από τη ζωή. Προσφέρουμε σήμερα παιδεία αγάπης; Όχι. Τότε πως θέλουμε παιδεία ζωής; Η παιδεία για να είναι πετυχημένη πρέπει να μιλά στις ψυχές, να τις κάνει να χαίρονται, να ονειρεύονται, να δημιουργούν. Να είναι όπως προτείνουν οι Τρεις Ιεράρχες «δρόμος απελευθέρωσης και όχι διαδικασία εξαναγκασμού και ανελευθερίας». Αν θέλουμε να τιμήσουμε τους Τρεις Ιεράρχες δε χρειάζεται να το κάνουμε μέσα από ακίνδυνες τυπικές γιορτές. Απαιτείται μελέτη του έργου τους, της προσφοράς τους, αλλά κυρίως η μίμηση της στάσης ζωής τους.

   Ας ευχηθούμε όλοι η Τρισήλιος Θεότης πού φώτισε τους τρεις μέγιστους φωστήρες και διδασκάλους της οικουμένης, να φωτίσει και εμας, ώστε να πορευτούμε το δρόμο της σωτηρίας.